تاریخچه برنامه هسته‌ای ایران
در این بخش به بنیان فعالیت‌های هسته‌ای در ایران قبل از انقلاب و پس از انقلاب اسلامی پرداخته شده است.
- توسعه هسته‌ای
- فعالیت‌های هسته‌ای قبل از انقلاب اسلامی
- فعالیت‌های هسته‌ای بعد از انقلاب اسلامی
توسعه هسته‌ای
گسترش کمی و کیفی فعالیت های هسته ای تحت عنوان “توسعۀ هسته ای” شناخته
می شود. وجود تحقیقات در حوزه های گوناگون علوم هسته ای، وجود دپارتمان‌ها و
گروه های مختلف در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، وجود دانشجویان و
کارشناسان در حوزه های مختلف این علوم، و همچنین وجود تأسیسات و تجهیزات
هسته ای از جمله ملاک ها و معیارهای پیشرفته بودن یک کشور در علوم و فنون
هسته ای می باشند.
نکته مهم دیگر، تمایز بین فناوری و صنعت است. قلمرو فناوری، یک قلمرو
عمدتاً نرم افزاری است که از تسلط کامل بر علوم محض آغاز شده و با کاربردی
کردن آن‌ها و مرتبط ساختن آن‌ها با یکدیگر در نهایت به ساخت یک وسیله یا یک
ماده در اندازه های آزمایشگاهی و در صورت لزوم در اندازه های نیمه صنعتی
منتهی می گردد. در صورتی که قلمرو صنعت یک قلمرو سخت افزاری است که به
نمایش عینی علوم و فن آوری و تولید فراورده آن‌ها می پردازد. یک کشور می
تواند واجد فناوری باشد ولی در عین حال به صنعت آن نپردازد، زیرا عوامل
مؤثر بر تبدیل فناوری به صنعت را باید در ویژگی ها و زیربناهای اقتصادی،
صنعتی، اجتماعی و حتی فرهنگی جستجو نمود. از طرف دیگر، چنانچه یک کشور واجد
یک صنعت باشد، این امر بدان مفهوم نخواهد بود که فن آوری آن را هم داراست.
صنعت مونتاژ، نمونه بارز چنین رهیافتی است.
از این نقطه نظر، زمانی می توان یک کشور را توسعه یافتۀ هسته ای دانست که
هم فناوری و هم صنعت هسته ای را دارا باشد. همچنین باید بین دو مفهوم تولید
و استفاده نیز تمایز قائل شد. بدیهی است قلمرو تولید علم، فناوری و یا
ایجاد صنعت با قلمرو استفاده از علم، فناوری و صنعت متفاوت است. توسعه
یافتگی هسته ای زمانی حاصل می شود که یک کشور در تولید علم، فناوری و صنعت
قدم بردارد، نه این که تنها استفاده کننده آن‌ها باشد.[2]
با توجه به موارد مذکور، کشورهای توسعه یافتۀ هسته ای که در دو بعد سخت
افزاری و نرم افزاری هسته ای پیشرفت کرده اند، بسیار اندک می باشند. جمهوری
اسلامی ایران با برنامه ریزی گسترده توانسته است در هر دو بعد سخت افزاری و
نرم افزاری هسته ای پیشرفت نماید و در این زمینه دستاوردهای سترگی حاصل
شده است.
[1] این مطلب از این منبع اخذ شده است: برنامه هسته ای ایران: واقعیت
های اساسی، کاظم غریب آبادی، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه،
1387.
[2]- پروتکل الحاقی و راهبرد جمهوری اسلامی ایران، مرکز تحقیقات استراتژیک، زمستان 1386، صص 406-404.
فعالیت‌های هسته‌ای قبل از انقلاب اسلامی
اولین تلاش‌های ایران برای دستیابی به فناوری هسته‌ای به دهۀ 1950 میلادی بازمی‌گردد. نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته‌ای ترغیب و این فناوری را به ایران منتقل کرد (ایالات متحده آمریکا)، نخستین مخالف جدی امروز ایران در تحقق فعالیت‌های هسته‌ای آن می باشد. اولین قدم جدی در زمینۀ استفاده از علوم و فناوری هسته‌ای در ایران در سال 1335 (1956) برداشته شد. در 14 اسفند 1335 (5 مارس 1957) موافقت نامۀ همکاری بین دولت ایالات متحده آمریکا و دولت ایران راجع به استفاده‌های غیرنظامی از انرژی اتمی امضاء گردید. این موافقت‌نامه که از طرف دولت ایالات متحده آمریکا رئیس کمیسیون انرژی اتمی این کشور آن را امضاء نمود، مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده است. این موافقت‌نامه در تاریخ دوازدهم بهمن‌ماه 1337 به‌تصویب مجلس شورای ملی رسید.[2] طبق مادۀ 3 این موافقت‌نامه، طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله خواهند نمود:
- طرح، ساختمان، کار‌کردن رآکتورهای تحقیقاتی و به کار‌‌بردن آن‌ها به شکل وسائل تحقیقاتی توسعه و مهندسی و در معالجات رادیوتراپی.
- مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به‌کار‌کردن و استفاده از رآکتورهای تحقیقاتی.
- استفاده از ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکی و زیست‌شناسی، معالجات رادیوتراپی، کشاورزی و صنعتی.
طبق این موافقت‌نامه، کمیسیون انرژی اتمی آمریکا اورانیومی
را که دارای مقدار زیاد ایزوتوپ یو 235 (U-235) است به هر مقدار که به
عنوان سوخت بدوی و علی‌البدل در به‌کار انداختن رآکتور تحقیقاتی لازم
باشد، به دولت ایران واگذار خواهد نمود. کمیسیون همچنین مواد مورد لزوم
ساختمان و کار‌کردن رآکتورهای تحقیقاتی در ایران را چنانچه در دسترس داشته
باشد و تهیه آن در بازار میسر نباشد، به دولت ایران یا به اشخاص تحت
اختیار قانونی آن فروخته یا به اجاره واگذار خواهد نمود.
طبق مادۀ 10 این موافقت‌نامه نیز طرفین انتظار خود را این
گونه بیان داشتند که این موافقت‌نامه بدوی، به‌جلب همکاری بیشتری در راه
توسعۀ ایجاد طرح و ساختن و به‌کار انداختن رآکتورهای مولد نیرو منتهی گردد.
بدین مناسبت، طرفین راجع به امکان انعقاد یک موافقت‌نامه دیگر به‌منظور
همکاری در مورد تولید نیرو از انرژی اتم در ایران، گاه‌به‌گاه با یکدیگر
مشورت خواهند نمود.
این موافقت‌نامه برای بار اول در تاریخ 18 خرداد‌ماه 1343
(8 ژوئن 1964) در واشنگتن مورد اصلاح طرفین قرار گرفت که در مورخ 29/9/1345
نیز به تصویب مجلس شورای ملی رسید. متن اصلاحیۀ دوم نیز 18 مارس 1969 در
واشنگتن به امضای طرفین رسید و در 19 تیرماه 1348 نیز به تصویب مجلس شورای
ملی رسید.[3]
به موازات موافقت نامۀ همکاری هسته‌ای بین ایران و آمریکا،
انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو بود از بغداد
به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه
تهران برای آموزش و پژوهش هسته‌ای پایه گذاری نمود. چندی بعد در سال 1337
به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک رآکتور اتمی در دستورکار دولت قرار گرفت
و تصویب گردید. در همین راستا آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، جهت تبلیغ طرح
خود (اتم برای صلح) یک رآکتور اتمی به ایران داد. عملیات ساختمانی رآکتور
دانشگاه تهران در 1340 آغاز و در آبان ماه 1346 آمادۀ کار گردید و عملاً
مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ظرفیت این رآکتور 5 مگاوات بود و با 584/5
کیلوگرم سوخت اورانیوم بسیار غنی شدۀ 93 درصد که تا سال 1357 از طرف آمریکا
تأمین می گردید، کار می کرد.[4] ایجاد
رآکتور اتمی دانشگاه تهران نقطه آغاز مهمی در زمینه فعالیت های هسته ای
ایران محسوب می شود و عملاً در طول ساخت این رآکتور که بعضاً کارشناسان
ایرانی نیز در فرایند آن حضور داشتند، تحول مثبتی در زمینه ایجاد صنایع
هسته ای در کشور صورت گرفت. در کنار این اقدام، دولت آمریکا تجهیزات مربوط
به سلول های داغ[5] را جهت جداسازی پلوتونیوم در اختیار ایران قرار داد.[6]
ایران و آمریکا در سال 1974 نسبت به ایجاد یک کمیسیون مشترک
با نیت تقویت همکاری در همۀ زمینه ها از جمله همکاری در زمینۀ علوم
هسته‌ای به خصوص تولید انرژی هسته‌ای توافق نمودند. در همین زمان، قراردادی
مقدماتی امضا شد که بر مبنای آن مقرر شد دولت آمریکا سوخت غنی شده برای
رآکتورهای هسته‌ای قدرت را که قرار بود از جانب آمریکا برای ایران ساخته
شود، فراهم نماید. همچنین بر اساس توافق به عمل آمده پیشنهاد شد که همکاری
های هسته‌ای بین ایران و آمریکا به عنوان بخشی از برنامۀ کمیسیون مشترک
ایران و آمریکا بوده و انرژی هسته‌ای تحت سرپرستی ادارۀ تحقیقات و توسعۀ
انرژی آمریکا قرار گیرد. در سال 1975 هوشنگ انصاری، وزیر امور اقتصاد و
دارائی ایران، و وزیر امور خارجۀ آمریکا یک قرارداد گستردۀ اقتصادی که شامل
فروش 8 رآکتور به ارزش 4/6 میلیارد دلار به ایران بود را امضاء کردند.
کمیسیون انرژی اتمی آمریکا موافقت کرد که یک رآکتور آب سبک به ظرفیت 1200
مگاوات همراه با سوخت آن به ایران فروخته شود و همچنین، یک قرارداد اولیه
برای تأمین سوخت مربوط به رآکتورهای دیگر ایران نیز امضاء شد. هنری
کیسینجر، وزیر امور خارجۀ وقت آمریکا، طی ملاقاتی با اعضای کمیسیون مشترک
ایران و آمریکا اعلام کرد که ایران علاقمند است حداقل 4 رآکتور برق همراه
با کارخانجات آب شیرین کن توسط آمریکا در ایران ساخته شود. در ضمن، مقامات
ایران سعی می کردند که رضایت آمریکا را در مورد ساخت مؤسسات بازفرآوری در
ایران به دست آورند.[7] متعاقب آن، ایران اعلام کرد که حاضر است به میزان 75/2 میلیارد دلار در یک کارخانۀ خصوصی غنی‌سازی در آمریکا سرمایه گذاری نماید.[8] پس
از انتخاب کارتر به ریاست جمهوری آمریکا، مذاکرات وی با شاه ایران باعث
گردید تا مسائل باقی مانده جهت رسیدن به یک موافقت نامۀ جدید برای همکاری
های هسته‌ای حل شود.[9]
با اقدام به‌دنبال موافقت‌نامۀ آمریکا و ایران در خصوص
همکاری‌های فنی که در 4 مارس 1975 منعقد شد، سازمان انرژی اتمی ایران و
وزارت انرژی آمریکا موافقت‌نامه ای را درخصوص آموزش پرسنل ایرانی در زمینه
علوم و مهندسی هسته‌ای امضاء کردند. طرفین طبق این موافقت‌نامه تصمیم
گرفتند در زمینه آموزش پرسنل مرکز فن‌آوری هسته‌ای اصفهان (ENTEC) در حوزه
برخی موضوعات منتخب در مهندسی و علوم هسته‌ای همکاری نمایند. طبق مادۀ 3
این موافقت‌نامه، حوزه‌های موضوعی برنامه آموزشی شامل علوم و فن‌آوری مناسب
با این نیازها مشخص شده است: طراحی و مهندسی رآکتور، ادارۀ (بهره‌برداری)
رآکتور، ایمنی رآکتور، پردازش داده‌ها، فیزیک نوترون تجربی، علوم
زیست‌محیطی، مواد رآکتور، الکترونیک و به‌کارگیری ابزار، ادارۀ سلول‌های
داغ، زباله‌های رادیواکتیو و مصرف آن‌ها، رسوب‌زدایی هسته‌ای، فن‌آوری
سدیم، ادارۀ آزمایشگاه عمومی.
در سال 1355 (1976) همچنین 5 قرارداد مرتبط با هم با شرکت آمریکایی جنرال اتمیک منعقد گردید:
- طبق قرارداد شمارۀ 1، شرکت مزبور متعهد بود تا
ابزار و قطعات لازم برای تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران را مشتمل بر ابزار و
متعلقات رآکتور و سوخت هسته‌ای تحویل دهد.
- موضوع قرارداد شمارۀ 2، خدمات طراحی جهت تبدیل
رآکتور تحقیقاتی تهران و ارائۀ اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل
سازمان انرژی اتمی بوده است.
- موضوع قرارداد شمارۀ 3، انجام نظارت و کنترل
رآکتور تریگا در حین شروع به کار و اجرای آزمایشات لازم برای راه اندازی
رآکتور بوده است.
- موضوع قرارداد شمارۀ 5، نصب و آزمایش دستگاه های سوخت رآکتور می باشد.
تلاش‌های ایران در زمینۀ فعالیت‌های هسته‌ای در این دوران
انعکاس جهانی یافت. به عنوان مثال، فایننشال تایمز در مقاله ای تحت عنوان
“شاه اقدام به خرید رآکتورهای هسته‌ای کرده است”، نوشت: “تصمیم ایران در
جهت دنبال کردن یک برنامۀ بزرگ هسته‌ای مورد استقبال اذهان عمومی واقع شده
است و این برای اولین بار است که یکی از کشورهای تولید کنندۀ نفت چنین
برنامه ای را پی می گیرد و وابستگی به نفت را به عنوان منبعی از انرژی،
خطرناک می داند”.[11]
همکاری های هسته‌ای ایران و آلمان
اولین سابقۀ همکاری هسته‌ای ایران و آلمان به سال 1354 برمی
گردد. ایران و آلمان در تاریخ 9 تیرماه 1354 (30 ژوئن 1975)، موافقت‌نامه
همکاری در زمینه پژوهش علمی و توسعه فناوری را در تهران منعقد کردند. این
موافقت‌نامه که در تاریخ 14/2/1355 به تصویب مجلس شورای ملی رسید، مشتمل بر
یک مقدمه و یازده ماده می باشد و همکاری های طرفین را در حوزه های توسعۀ
دانش فنی و تحقیقات هسته‌ای و استفاده از انرژی هسته‌ای تضمین می کرد. طبق
این موافقت‌نامه، مقرر گردید گسترش همکاری در زمینه استفاده صلح‌جویانه از
انرژی هسته‌ای تحت موافقت‌نامه خاصی که در این مورد بین سازمان انرژی اتمی
ایران و وزیر فدرال پژوهش و تکنولوژی آلمان منعقد می‌گردد، صورت پذیرد.[12]
متعاقباً، سازمان انرژی اتمی ایران و وزیر فدرال پژوهش و
تکنولوژی جمهوری فدرال آلمان در تاریخ 13 تیرماه 1355 در تهران موافقت‌نامه
همکاری در زمینه استفاده صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای را منعقد کردند. این
موافقت‌نامه در تاریخ 12 مردادماه 1356 نیز به تصویب مجلس سنا رسید. طبق
این موافقت‌نامه، طرفین متعهد شدند که همکاری فیمابین را در زمینه استفاده
صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای و به ویژه همکاری در زمینه‌های مشروحۀ
زیر بسط و گسترش دهند:
- تحقیق و توسعۀ علمی و فناوری؛
- برنامه‌ریزی و ساختمان و ادارۀ نیروگاه‌های هسته‌ای و سایر تأسیسات هسته‌ای و تحقیقاتی؛
- آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی؛
- فناوری نیروی هسته‌ای؛
- امنیت و حفاظت تأسیسات هسته‌ای و جلوگیری از تشعشعات؛
- سوخت اتمی؛
- به‌کار گیری انرژی هسته‌ای برای مقاصدی علاوه بر تولید برق؛
در 10 تیرماه 1355 نیز دو قرارداد با شرکت آلمانی کرافت ورک
یونیون (KWU) امضاء شد. یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد
نیروگاهی 1300 مگاواتی آب سبک در بوشهر و دیگری، برای تأمین سوخت هسته‌ای
این نیروگاه‌ها. این شرکت آلمانی بر مبنای قراردادهای دوگانه متعهد شد تا
علاوه بر ساخت نیروگاه‌های بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت گذاری های مجدد
برای 30 سال را تضمین کند. همچنین، قرارداد اولیۀ ساخت دو واحد نیروگاهی
هریک به قدرت 1290 مگاوات در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر هر یک به قدرت
1290 مگاوات در ساوه نیز با این شرکت آلمانی امضاء گردید. در زمینۀ آموزش
هسته‌ای نیز قرارداد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کارلسروهه آلمان
در فروردین 1356 منعقد گردید. در چارچوب این قرارداد تعدادی کارآموز از طرف
سازمان انرژی اتمی برای گذراندن دوره های یک تا دوساله به این مرکز اعزام
شدند.[14] در
سال 1355 نیز با شرکت PRAKLA آلمان قراردادی برای اکتشاف اورانیوم منعقد
گردید. در 1 مارس 1978 نیز قراردادی با شرکت یوران گزلشافت آلمان برای
اکتشاف اورانیوم و پرداخت 20 درصد بودجه اکتشافی آن توسط ایران منعقد
گردید.
همکاری های هسته‌ای ایران و فرانسه
اولین همکاری هسته‌ای ایران و فرانسه به سال 1969 برمی
گردد. وزیر اقتصاد ایران و مدیرکل کمیسیاریای انرژی اتمی فرانسه در تاریخ
11 مارس 1969 پروتکل تحقیقات رادیواکتیو را در تهران امضاء کردند. وزیر
اقتصاد ایران، آمادگی ایران را برای توسعۀ تحقیقات درخصوص مواد رادیواکتیو
اعلام کرد. رابرت هیرش، مدیرکل کمیساریا نیز اعلام کرد که این کمیساریا
امکان شناخت فنی و تجربیات لازم جهت انجام چنین تحقیقاتی را در اختیار دارد
و درصورت موافقت با توجه به شرایط این پروتکل، به دولت ایران در
بهره‌برداری از ذخائر مکشوفه کمک خواهد کرد. طبق این پروتکل، مقرر شد
کمیساریای انرژی اتمی فرانسه یک زمین شناس باتجربه را یک ماه بعد از اجرای
قطعی پروتکل به ایران اعزام کند تا با همکاری مقامات ایرانی، مقدمات اعزام
یک اکیپ اکتشافی متخصص در امر پژوهش ذخائر مواد رادیواکتیو را به ایران
فراهم کند. در فاز اولیه که تقریباً یک سال طول خواهد کشید، گروه اکتشافی
مذکور تمامی تلاش‌های خود را با همکاری گروه کارشناسان ایرانی وزارت اقتصاد
به کار خواهد گرفت تا در کوتاه ترین مدت مناطقی از خاک ایران را که از
نقطه نظر زمین شناسی برای کاوش ذخائر موارد رادیواکتیو بسیار مناسب می
باشد، مشخص کند. چنان چه در فاز اولیۀ عملیات مناطقی از لحاظ ذخائر مواد
رادیواکتیو مناسب دیده شود، وزارت اقتصاد آمادگی خود را برای اجرای فاز دوم
جهت تسهیل کارهای اکتشافی اکیپ اعلام می کند تا این که در مناطق مورد نظر
با موافقت کارشناسان ایرانی و دفتر معادن وزارت اقتصاد، تحقیقات دقیقی از
لحاظ وجود ذخائر مواد رادیواکتیو صورت گیرد. اجرای فاز دوم عملیات نیز به
مدت سه سال و طبق یک برنامۀ کاری پایه مورد توافق مشترک صورت خواهد گرفت.
در پایان مدت مذکور و به شرط این که تمامی کارهای تعیین شده تحقق پیدا کند،
کمیساریای انرژی اتمی این اختیار را خواهد داشت تا به کارهای اکتشافی خود
برای یک دورۀ سه سالۀ دیگر ادامه دهد. تمامی هزینه های فاز دوم همانند فاز
اول، برعهدۀ کمیساریای انرژی اتمی خواهد بود. کمیساریای انرژی اتمی همچنین
متعهد شده است که در حد امکانات، آموزش پرسنل ایرانی پوشش دهندۀ کارهای
اجرایی مورد نظر در پروتکل را چه در زمینۀ محلی از طریق کارآموزی و چه
سفرهای مطالعاتی به فرانسه تسهیل کند.[15]
در نخستین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و فرانسه در سطح وزراء
برای همکاری اقتصادی که در تاریخ 8 فوریۀ 1974 در پاریس برگزار شد نیز
پروتکلی فیمابین هوشنگ انصاری، وزیر اقتصاد ایران و والری ژیسکاردستن، وزیر
اقتصاد و دارائی فرانسه منعقد گردید. در این پروتکل، حوزه های مختلف
همکاری طرفین مشخص شده بود. یکی از این حوزه ها، انرژی اتمی بود. در این
خصوص در پروتکل آمده است: “نظر به علاقۀ خاص طرفین به ایجاد بنیانی جدید به
منظور گسترش همکاری صنعتی درازمدت بین دوکشور، طرف ایرانی آمادگی اصولی
خود را برای سفارش ساخت چند نیروگاه اتمی به فرانسه به ظرفیت تولید کل تا
سقف 5 هزار مگاوات که شرایط آن را مؤسسات دارای صلاحیت دو کشور مشترکاً
تعیین خواهند کرد، ابراز داشت. طرف فرانسوی از این موضوع استقبال کرد و
موافقت نمود در این رابطه پیشنهادی شامل تدارکات جامع و گسترده برای آموزش
پرسنل مربوطه ایرانی تسلیم دارد”.[16]
در تاریخ 6 تیر ماه 1353 برابر با 27 ژوئن 1974 نیز
موافقت‌نامه همکاری علمی، فنی و صنعتی برای استفاده صلح‌جویانه از نیروی
اتمی بین دولت ایران و دولت جمهوری فرانسه منعقد گردید. طبق این
موافقت‌نامه، مقرر گردید ایران و فرانسه در زمینه آموزش افراد و ایجاد اساس
و شرایط تهیه و تحویل هر نوع تجهیزات و تأسیسات، همکاری فنی به عمل
آورند. این همکاری بین ایران و فرانسه، ناظر به هدف‌های ذیل بود:
- تأسیس یک مرکز تحقیق و توسعۀ اتمی در ایران؛
- تربیت متخصص ایرانی.
طبق این پروتکل، طرفین همچنین تصمیم گرفتند که اقدامات
لازم را برای تحویل ظرفیت برق اتمی تا قدرت 5000 مگاوات از طرف فرانسه به
ایران معمول دارند. صنایع فرانسه، تحویل نیروگاه‌های اتمی کامل از نوع آب
سبک را به قدرت 900 الی 1000 مگاوات به ایران پیشنهاد خواهد کرد و نخستین
واحد از این نوع باید با توجه به الزامات مربوط به ساختمان، تأسیسات و
تولید و انتقال نیروی برق در ایران در کوتاه‌ترین مهلت ممکن به‌کار افتد.
در مورد کیفیت و ایمنی و اولویت اجراء، دولت فرانسه تضمین‌های لازم را به
دولت ایران خواهد داد و بدین‌منظور، سازمان‌های تخصصی خود را ملزم خواهد
داشت که همان امکاناتی را که برای ایجاد چنین تأسیساتی در فرانسه وجود
دارد، در اختیار ایران بگذارد. مؤسسات دولتی فرانسه، هر نوع خدمات مورد
نیاز را در اختیار مؤسسات ایرانی مربوطه قرار خواهند داد.
طبق این موافقت‌نامه، در مورد تأمین سوخت نیروگاه‌های اتمی ایران نیز نسبت به موارد ذیل توافق حاصل گردید:
- در مورد اورانیوم طبیعی، فرانسه برای ایجاد یک
صنعت ملی در ایران مساعدت لازم را خواهد نمود و امکان اجرای طرح‌های مشترک
ایران و فرانسه در کشورهای ثالث مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
- فرانسه، متعهد می‌شود درصورت لزوم، در آغاز امر نیازمندی‌های ایران را از لحاظ اورانیوم طبیعی برآورده سازد.
- در مورد غنی‌کردن اورانیوم، فرانسه متعهد می‌شود
در مرحله اول نیازمندی‌های ایران را با انعقاد قراردادهائی که مدت آن‌ها
معین خواهد گردید، رفع نماید.
- از‌جانب دیگر، ایران و فرانسه امکانات لازم برای دسترسی مستقیم ایران به این صنعت را مورد بررسی قرار خواهند داد.
- در مورد سایر فعالیت‌های مربوط به مواد سوختی
(ساخت و حمل و نقل و تصفیه مجدد و …)، اقدامات مشابهی معمول خواهد گردید.
در بدو امر، فرانسه متعهد می‌شود خدمات لازم را تأمین کند و همزمان با
آن، ترتیب لازم برای این که ایران در آینده فعالیت‌های مزبور را در دست
گیرد، داده خواهد شد.
دیگر زمینه های همکاری هسته‌ای مورد اشاره در این موافقت‌نامه، عبارتنداز:
- با توجه به اهمیت بسیاری که رآکتورهای فوق زاینده
به‌خصوص به‌منظور کمک به استقلال ملی از لحاظ انرژی دارند، ایران و فرانسه
نحوه‌های همکاری ممکن را در این زمینه مورد بررسی قرار خواهند داد.
- همکاری نزدیک ایران و فرانسه در زمینه شیرین‌کردن
آب شور با استفاده از نیروی اتم و نیز در زمینه استفاده از نیروگاه‌های
اتمی کوچک.
- ایران امکاناتی را که در زمینه ساختن کشتی های
تجارتی اتمی، به‌خصوص کشتی های نفت‌کش در فرانسه حاصل‌گردیده، بلافاصله
مورد بررسی قرار خواهد داد.[17]
در تاریخ 23 دسامبر 1974 نیز به‌مناسبت دیدار رسمی شیراک،
نخست وزیر فرانسه، از ایران مذاکراتی بین مقامات دو دولت در ارتباط با
مشارکت ایران در کارخانه‌های غنی‌سازی اورانیوم با استفاده از فرآیند
انتشار گازی فرانسوی به‌ویژه یورودیف1، صورت گرفت و موافقت‌نامه همکاری
بین طرفین در زمینه غنی‌سازی اورانیوم و مسائل مالی مربوطه منعقد گردید.[18] با این هدف، دولت ایران و دولت جمهوری فرانسه، به توافقات ذیل دست یافتند:
- سازمان انرژی اتمی ایران و کمیساریای انرژی اتمی
فرانسه موافقت کردند که تا 5 ماه از تاریخ این موافقت‌نامه، شرکت مشترکی
را تحت قوانین فرانسوی ایجاد نمایند که در ابتداء سرمایۀ آن بین دو طرف
به نسبت 60 درصد برای کمیساریا و 40 درصد برای سازمان تقسیم شود.
کمیساریا به شرکت مزبور (شرکت فرانسوی- ایرانی) بلافاصله پس از ایجاد آن،
بخشی از مایملک خود در یورودیف1 را بالغ بر 25 درصد از کل سهام یورودیف1
منتقل خواهد کرد. حقوق ناشی از ظرفیت غنی‌سازی قابل دسترس در شرکت
فرانسوی- ایرانی، بهعنوان یک سهام‌دار در یورودیف1، توسط کمیساریا و
سازمان نسبت به مشارکت آن‌ها در شرکت فرانسوی- ایرانی تسهیم خواهد شد.
- موافقت شد که اعضای شورای نظارت (هیأت مدیره) یورودیف1، شامل حداقل یک ایرانی که توسط سازمان پیشنهاد خواهد شد، گردد.
- دو طرف همچنین موافقت کردند که در اسرع وقت ممکن،
مشترکاً شرکت دومی را به‌منظور درگیر‌شدن در غنی‌سازی اورانیوم ایجاد
نمایند که احتمالا می‌تواند شامل شرکای دیگری نیز باشد.
- موافقت شد که موافقت‌نامه ای نیز در خصوص مشارکت و غنی‌سازی اورانیوم بین کمیساریا و سازمان نهایی شود.
در تاریخ تاریخ 7 مه 1975 نیز در تهران قراردادی بین سازمان
انرژی اتمی ایران و تکنیک‌اتم فرانسه برای راه‌اندازی یک مرکز تحقیق و
توسعه هسته‌ای در ایران امضاء شد. طبق این قرارداد، سازمان و تکنیک‌اتم
تصمیم گرفتند از طریق مراحل مختلف که به آماده بهره‌برداری شدن مرکز تحقیق
و توسعه هسته‌ای منجر خواهد شد با یکدیگر همکاری نماید.[19]
در تاریخ 16 اکتبر 1977 مطابق با 24 مهرماه 1356، پروتکلی
بین دولت ایران و دولت فرانسه درباره ایجاد و بهره‌برداری از دو نیروگاه
هسته‌ای منعقد گردید که در 21 اردیبهشت 1357 نیز به تصویب مجلس ملی ایران
رسید.ایران و فرانسه با علاقمندی به توسعه همکاری در زمینه استفاده
صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای، با توجه به قرارداد منعقده بین سازمان انرژی
اتمی ایران و صنایع فرانسه برای خرید دو نیروگاه هسته‌ای هریک به ظرفیت
900 مگاوات، با توجه به قصد دو دولت برای تسهیل ایجاد و بهره‌برداری از این
دو نیروگاه، به‌شرح زیر موافقت نمودند:
- دولت فرانسه متعهد شد تا حد امکان تسهیلات لازم
را برای ایجاد نیروگاه‌های اتمی ایران 3 و ایران 4 به وسیله صنایع فرانسه
با شرایط رضایت‌بخش فراهم نموده و سوخت مورد نیاز این دو نیروگاه را تا مدت
ده‌سال تأمین کند.
- برای این منظور، دولت فرانسه متعهد شد مجوزهای
صادراتی لازم را با توجه به تعهدات بین‌المللی خود در تاریخ امضای این
پروتکل و به شرط اجرای مقررات پروتکل حاضر در مورد تضمین استفاده
صلح‌جویانه زیر نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از سوئی و حفاظت فیزیکی از
سوی دیگر و نیز در مورد سوخت مصرف‌شده صادر نماید.
- در مورد سوخت مصرف‌شده در نیروگاه‌های هسته‌ای نیز
دولت فرانسه متعهد شد از تصفیه مجدد و بازیابی مواد سوخت مصرف‌شدۀ این
نیروگاه‌ها در فرانسه ممانعت ننماید. پلوتونیوم حاصل از این تصفیه مجدد
برای مصرف‌کنندگان ایرانی یا مصرف‌کنندگان احتمالی دیگر که مورد توافق
طرفین باشند، برای تغذیه نیروگاه‌های اتمی و به شکل سوخت ساخته شده به
منظور جلوگیری از ربوده‌شدن آن به هنگام حمل‌ونقل، مجدداً ارسال خواهد شد.[20]
در سال 1356 نیز قراردادی با شرکت CGG فرانسه برای اکتشاف اورانیوم منعقد گردید.
همکاری های هسته‌ای ایران با سایر کشورها
کانادا
ایران و کانادا در تاریخ هفتم ژانویه 1972 موافقت‌نامه
همکاری برای استفاده صلح‌جویانه از نیروی اتمی را در اتاوا امضاء کردند.
این موافقت‌نامه در تاریخ 26/10/1351 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. طبق
این موافقت‌نامه، همکاری ایران و کانادا در زمینۀ استفاده صلح‌جویانه از
نیروی اتمی شامل مواد زیر تعیین شده است:
- در اختیار گذاردن اطلاعات و به‌خصوص آن‌چه که
مربوط به پژوهش و توسعه، بهداشت و ایمنی، تجهیزات و تأسیسات (شامل در
اختیار‌گذاردن طرح ها، نقشجات و مشخصات) و به‌کار‌‌بردن تجهیزات، تأسیسات،
مواد و مواد هسته‌ای (شامل پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده) می باشد.
- در اختیار‌گذاردن مواد، مواد هسته‌ای (شامل پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده)، تجهیزات و تأسیسات.
- انتقال حقوق مربوط به اختراعات و اکتشافات ثبت شده.
- دسترسی آزاد به تجهیزات و تأسیسات و استفاده از آن‌ها.
- تأمین کمک فنی و خدمات.
هند
ایران و هند در 6 اسفند 1355 موافقت‌نامه همکاری در زمینه
استفاده صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای را در بمبئی امضاء کردند. این
موافقت‌نامه در مورخ 7 دی ماه 1356 به تصویب مجلس سنا رسید. طبق این
موافقت‌نامه طرفین متعهد شدند:
- اطلاعات پژوهشی و تجربی در زمینه استفاده صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای را مبادله نمایند.
- بورس های علمی و تحصیلی برای کارآموزی دانش پژوهان
و تسهیلات لازم برای بازدیدهای هیئت های علمی و تکنسین‌ها در زمینه‌های
مورد علاقه متقابل برای مدتی که مورد توافق طرفین است فراهم نمایند.
- براساس توافق‌های خاصی که در آینده بین سازمان
انرژی اتمی و کمیسیون انرژی اتمی هند به عمل می‌آید، ترتیبات لازم را برای
اجاره یا فروش مواد و وسایل ضروری به منظور انجام برنامه‌های طرفین در
زمینه استفاده صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای فراهم نمایند.[22]
استرالیا
در سال 1356 مذاکراتی با استرالیا (شرکت AUSTIREX) برای
استخراج و صدور اورانیوم به عمل آمد. استرالیا از این جهت برای ایران مهم
بود که یکی از تولیدکنندگان بزرگ اورانیوم بود و ایران قصد داشت از آن
اورانیوم بخرد. در این خصوص، موافقت‌نامه ای بین طرفین پاراف شد که با
پیروزی انقلاب اسلامی معوق ماند.[23]
انگلستان
سازمان انرژی اتمی ایران دو قرارداد در ژوئن و اکتبر 1975
(1354) با شرکت راسینگ (وابسته به شرکت انگلیسیRTZ ) در نامیبیا با هدف
خرید 15 درصد از سهام راسینگ و خرید 800/17 تن اورانیوم طبیعی تا سال 1990
(1369) منعقد کرد. بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری
اورانیوم حمل شده با شرکت کامورکس در فرانسه منعقد گردید.[24]
قرارداد خرید 400/2 تن اورانیوم از شرکت ناکفور (وابسته به
گروه اوپنهایمر، سرمایه دار معروف آفریقای جنوبی) در آفریقای جنوبی نیز
منعقد گردید که بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری با
شرکت BNFL در انگلستان برای غنی‌سازی اورانیوم خریداری شده از نافکور نیز
شکل گرفت.
سایر فعالیت های هسته ای قبل از انقلاب اسلامی
در سال 1353 سازمان انرژی اتمی ایران تشکیل شد و مرکز
تحقیقات اتمی دانشگاه تهران تحت نظارت این سازمان قرار گرفت. هدف از تاسیس
این سازمان، منظم ساختن برنامه هسته ای ایران بود. با نظری به فعالیت
های هسته ای طی سال های 1353 تا 1357 مشخص می گردد ایران ارتباط خود را با
کشورهای خارجی به ویژه فرانسه و آلمان در زمینۀ علوم و فناوری هسته ای
توسعه داده و همان گونه که در بالا به آن پرداخته شد، قراردادهای مختلفی
نیز منعقد گردید. متعاقب تأسیس سازمان انرژی اتمی و انعقاد موافقت‌نامه های
همکاری هسته ای، فعالیت های هسته ای ایران با تحولی چشمگیر مواجه گردید.
تعداد نیروهای شاغل در سازمان به شدت افزایش یافت به نحوی که در سال 1357
به بیش از 400/4 نفر بالغ گردید. علاوه بر این، ده ها کارشناس جهت فراگیری
علوم و آموزش های لازم به عنوان بورسیه به خارج از کشور اعزام گردیدند. در
این زمینه، عمدتاً کشورهای آمریکا، انگلستان، آلمان غربی، فرانسه، کانادا،
ایتالیا و بلژیک محل آموزش کارشناسان ایرانی بودند.[25]
اصلی ترین و پرهزینه ترین هدف هسته ای در قبل از انقلاب
اسلامی، ایجاد نیروگاه های اتمی بود. موسسۀ تحقیقاتی استانفورد که یک موسسۀ
آمریکایی بود، در این دوره مطالعه ای را انجام داد که براساس آن ایران تا
سال 1995 به بیست هزار مگاوات برق هسته ای نیاز دارد.[26] گفتنی
است ایران در سال 1974 قراردادی با موسسۀ استانفورد منعقد کرد که طی آن
این موسسه وابسته به دانشگاه استانفورد، مجری تحقیق و ارائه چشم اندازی
میان مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعۀ ایران شد. موسسۀ
استانفوردنهایتاً در یک مطالعه 20 جلدی که به ایران ارائه کرد، پیشرفت
صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید 20 هزار مگاوات برق تا سال 1995 و
راه اساسی تولید این مقدار برق را از طریق تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای در
ایران قلمداد کرد.[27]
از 1353 تا 1357، قرارداد یا قولنامه ساخت هشت نیروگاه اتمی بین سازمان انرژی اتمی و پیمانکاران خارجی به امضاء رسید.
-نیروگاه اتمی بوشهر (دو واحد): قرارداد
ساخت این دو واحد هر یک با قدرت 1300 مگاوات با شرکت آلمانیKWU منعقد
گردید. از زمان انعقاد تا هنگام تعلیق قرارداد توسط آلمان‌ها در 1358،
کارهای ساختمانی واحد یک این نیروگاه حدود 80 درصد و کارهای برقی و مکانیکی
آن نیز حدود 60 درصد انجام شده بود.
-نیروگاه اتمی کارون (دو واحد): مذاکرات
ساخت این دو واحد هر یک با قدرت 950 مگاوات با شرکت فرانسوی فراماتوم انجام
شده بود و مقاوله نامه های این واحدها با شرکت مذکور به امضاء رسید. مکان
نیروگاه در نزدیکی دارخوین تعیین شده بود، اما به سرانجام نرسید.
-نیروگاه اتمی اصفهان (دو واحد): موافقت نامۀ ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت 1290 مگاوات با شرکت آلمانی KWU به امضاء رسید، اما به سرانجام نرسید.
-نیروگاه اتمی ساوه (دو واحد): موافقت نامۀ ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت 1290 مگاوات با شرکت آلمانی KWU به امضاء رسید، اما به سرانجام نرسید.[28]
[28]- پروتکل الحاقی و راهبرد جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 456.
منبع : http://www.irannuclear.net
فعالیت‌های هسته‌ای بعد از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم شاه، جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت همچنان به عضویت و پایبندی خود به NPT، موافقت نامۀ پادمان و اساسنامۀ آژانس ادامه دهد. با وجود این حسن نیت، سرنوشت خوبی در انتظار قراردادهای هسته‌ای ایران نبود. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، کشورهای غربی اجرای موافقت‌نامه‌ها و قراردادهای خود از جمله ساخت نیروگاه بوشهر را به حالت تعلیق درآوردند. شرکت زیمنس، حاضر به تکمیل نیروگاه هسته‌ای بوشهر نشد و سایر کشورهای غربی و آمریکا نیز از انتقال هرگونه تجهیزات و فناوری هسته‌ای به جمهوری اسلامی ایران خودداری کردند. کشورهای طرف قرارداد فناوری صلح آمیز هسته ای ایران در قبل از انقلاب اسلامی مثل آلمان، فرانسه، انگلیس و … نسبت به اجرای قراردادهای منعقده که قانونی و تحت نظارت آژانس بوده و حتی مبالغ آن را نیز دریافت کرده بودند، استنکاف نمودند. این کشورها حتی از فشار به کشورهای دیگر مثل چین و روسیه که پس از انقلاب اسلامی همکاری های مؤثری را در حوزۀ هسته ای با ایران آغاز نموده بودند، فروگذار نکردند. این موضوع، حاکی از اعمال یک سیاست و استاندارد دوگانه و تبعیض آمیز در عرصۀ جهانی است و مؤید این است که کشورهای مزبور تا زمانی که کشوری در راستای منافع و اهداف آنان حرکت نماید با هیچ مانعی مواجه نخواهد شد. اما با در پیش گرفتن سیاست استقلال سیاسی و اقتصادی و همچنین عدم وابستگی، همین کشورها با بهانه های مختلف از هر نوع همکاری طفره رفته و تعهدات خود را نیز زیرپا می گذارند. این کشورها حتی فراتر از این رفته و در اجرای سیاست استقلال و خودکفایی ملی نیز ایجاد مانع می کنند.[2] در این دوران، کشورهای غربی در چهار حوزه برخلاف تعهدات خود تحت NPT عمل کردند:
-عدم اجرای تعهدات خود در قبال ایران و لغو موافقت‌نامه های معتبر و قانونی همکاری هسته ای؛
-اعمال فشار به کشورهایی که قصد همکاری با جمهوری اسلامی ایران داشتند؛
-عدم همکاری و مشارکت در برنامۀ هسته ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران برخلاف تعهدات خود تحتNPT؛
-ایجاد موانع بر سر راه برنامه های خودکفایی هسته ای جمهوری اسلامی ایران.
این وضعیت، عامل اساسی تصمیم گیری جمهوری اسلامی ایران برای
اجرای استراتژی خودکفایی در علوم، فناوری و صنعت هسته ای بود. به ناچار،
جمهوری اسلامی ایران ادامه تلاش برای دسترسی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای را
به تنهایی دنبال نمود و راه دیگری جز تلاش برای نیل به خودکفایی و استقلال
در فن آوری پیچیده هسته‌ای برای خود ندید. بنابراین، تلاش ایران جهت
دستیابی به فناوری هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز ناشی از سیاست مستمری بوده
است که دقیقاً براساس محاسبات منافع ملی و اقتصادی کشور و با در نظر داشتن
نیازهای آتی توسعه ایران به منابع پایدار انرژی از پنجاه سال پیش انتخاب
شده و دنبال شده است. برنامۀ هسته ای جمهوری اسلامی ایران عمدتاً در چهار
محور متمرکز شد که در این بخش به آن‌ها پرداخته می شود.
رآکتورهای هسته ای
رآکتورهای هسته ای تحقیقاتی
این دسته از رآکتورهای هسته ای به عنوان اساسی ترین گام به
سوی فعالیت ها و فناوری هسته ای محسوب می شوند. این رآکتورها اولین تبلور
تحقق فناوری هسته ای به شمار می روند و پایۀ رشد سایر فناوری های
هسته ای و غیر هسته ای نظیر آزمون مواد و مراحل صنعتی آن‌ها قرار گرفته
اند. این ارزش وقتی عینیت بیشتری به خود می گیرد که پی می بریم
تقریباً تمامی کاربردهای انرژی هسته ای به جز تولید برق، مستقیماً از
رآکتورهای هسته ای تحقیقاتی صادر می شوند.[3]
رآکتور تحقیقاتی تهران: این رآکتور آب سبک
با قدرت 5 مگاوات از سال 1346 راه اندازی و مورد بهره برداری قرار گرفته
است. سوخت رآکتور در سال 1372 از درجۀ غنای بالا به درجۀ غنای پایین تبدیل
شده است. رآکتور تهران، امکان انجام کارهای تحقیقاتی پایه در زمینه فیزیک
رآکتور، فیزیک نوترون و بررسی اثر پرتوهای مختلف بر مواد را فراهم می سازد.
همچنین در زمینۀ آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص نقش بسیار مهمی را
ایفاء می نماید. یکی از اهداف اصلی رآکتور تهران، تولید رادیوایزوتوپ های
مختلف جهت مصارف پزشکی و صنعتی می باشد.[4]
رآکتور تحقیقاتی صفر قدرت آب سنگین: طراحی
و ساخت این رآکتور از سال 1364 در دستورکار قرار گرفت و کار نصب و راه
اندازی نیز در سال 1374 انجام شد. این رآکتور که با قدرت 100 وات می باشد،
با هدف آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص و کاربرد کدهای کامپیوتری در
زمینۀ طراحی رآکتورهای هسته ای ساخته شده است.[5]
رآکتور تحقیقاتی مینیاتوری: این راکتور آب
سبک که با قدرت 30 کیلووات می باشد، در سال 1373 راه اندازی و مورد بهره
برداری قرار گرفته است. این رآکتور با هدف توسعۀ آموزش علوم و فنون هسته
ای، آنالیز مواد و تهیۀ رادیوایزوتوپ برای استفاده در فعالیت های آموزشی و
پژوهشی ساخته شده است.[6]
رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک: با افزایش
طول عمر رآکتور تحقیقاتی تهران و مستعمل شدن تجهیزات و سیستم های مختلف
آن، همانند سایر رآکتورهای مشابه در جهان، می بایست به فکر جایگزینی برای
آن بود. از طرف دیگر، نیازمندی های روزافزون ایران به رادیوداروهای مختلف
جهت مصارف تشخیص و درمان پزشکی و رادیوایزوتوپ های گوناگون برای کاربردهای
صنعتی و تحقیقاتی و محدودیت های مختلفی که ایران حتی در ارتباط با تهیه و
تأمین این قبیل رادیوایزوتوپ ها از منابع خارج از کشور روبرو بوده است،
سازمان انرژی اتمی را مصمم به احداث یک رآکتور تحقیقاتی جدید به منظور
جایگزینی رآکتور تهران نمود. رآکتور تحقیقاتی جدید از نوع آب سنگین و با
قدرت 40 مگاوات بوده و موسوم به IR40 می باشد. طراحی پایۀ این پروژه در سال
2002 کامل شد و عملیات اجرایی ساخت آن نیز که هنوز ادامه دارد، از سال
2004 آغاز گردید.[7]
رآکتورهای هسته ای تولید نیرو
از مهم‌ترین برنامه های کلان جمهوری اسلامی ایران در توسعۀ
هسته ای، تولید برق هسته ای است. ساخت و توسعۀ نیروگاه های اتمی براساس
نیاز کشور طبق مصوبۀ مجلس شورای اسلامی در سال 1384 بر مبنای تولید 000/20
مگاوات برق هسته ای تا سال 2020 طراحی شده است.[8] در سال 1353 قرارداد
اولیۀ طراحی و ساخت دو واحد نیروگاهی در بوشهر با قدرت هر واحد 1300 مگاوات
بین سازمان انرژی اتمی و شرکت KWU آلمان منعقد گردید. با پیروزی انقلاب
اسلامی، اجرای این پروژه متوقف گردید. در دی ماه 1373 قرارداد تکمیل واحد
یک نیروگاه اتمی بوشهر به صورت مشارکتی بین ایران و روسیه منعقد گردید و در
سال 1377 بار دیگر قرارداد مورد بازبینی کلی قرار گرفت که طی آن تکمیل
نیروگاه به صورت کلید در دست به شرکت اتم استروی اکسپورت[9] روسیه محول شد.
رآکتور مورد توافق با شرکت روسی از نوع رآکتورهای آب سبک تحت فشار با قدرت
1000 مگاوات می باشد.
راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر، بارها به دلیل فشارهای سیاسی آمریکا و برخی
کشورهای غربی به تأخیر افتاد. با شروع بحران در موضوع هسته‌ای ایران با
نیات سیاسی چند کشور، تحقق این هدف در هاله ای از ابهام فرو رفت و موج
جدیدی از فشارها بر روسیه وارد شد. با اتخاذ سیاست‌های درست که نتایج آن
چیزی جز اثبات صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بر همگان نبود، مبانی
اقدامات سیاسی این کشورها برای اعمال فشار بر ایران فروریخت. روسیه،
بالأخره تصمیم به حمل سوخت هسته‌ای به نیروگاه بوشهر و راه اندازی آن گرفت.
حمل سوخت بوشهر در تاریخ 9 بهمن ماه 1386 کامل شد. کار بارگذاری سوخت
نیروگاه بوشهر نیز در تاریخ 31 مردادماه 1389 با حضور رئیس روس اتم و رئیس
سازمان انرژی اتمی کشورمان انجام شد. دومین محموله سوخت نیروگاه بوشهر نیز
در 21 اردیبهشت ماه 1390 از روسیه به سمت بوشهر حمل شد. این سوخت به وزن 30
تن بوده و برای فعالیت سال دوم نیروگاه می باشد. سرانجام در تاریخ 12
شهریورماه 1390 نیروگاه اتمی بوشهر با بخشی از ظرفیت خود و طی مراسمی با
حضور رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان، رئیس روس اتم و وزیر انرژی روسیه به
شبکه برق سراسری کشور متصل شد. از اینرو، کشورمان سی و یکمین کشوری است که
به تولید برق هسته‌ای می پردازد. این تحول بسیار عمده ای به شمار می رود و
حاوی پیام های متعددی است:
- برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است و هیچ جای نگرانی از آن وجود ندارد.
- هدف ایران از پیگیری برنامه هسته‌ای، تولید برق هسته‌ای است.
- آمریکا و یکی دو کشور غربی در اعمال فشار بر ایران و پیگیری اهداف خود با موانع جدی روبرو هستند.
در راستای ساخت نیروگاه‌های جدید نیز رئیس سازمان انرژی اتمی در روز بیست فروردین 1386 (روز ملی فناوری هسته‌ای و ورود ایران به مرحلۀ غنی‌سازی صنعتی برای تولید سوخت هسته‌ای) اظهار داشت مراحل طراحی و ساخت نیروگاه بومی 360 مگاواتی در دارخوین با شتاب پیگیری می‌شود و مناقصه دو واحد هزار مگاواتی و همچنین مکان‌یابیبرای نیروگاه‌های دیگر نیز اجراء خواهد شد.[10]
چرخۀ سوخت هسته ای
برنامۀ کلان دیگر در توسعۀ هسته‌ای ایران، خودکفائی در زمینۀ تولید سوخت هسته‌ای با توجه به تصمیم ساخت انواع نیروگاه‌های اتمی است.[11] فعالیت
های چرخۀ سوخت هسته ای شامل اکتشاف و استخراج اورانیوم، فراوری ترکیبات
اورانیوم، غنی سازی اورانیوم و ساخت مجموعۀ سوخت می باشد.
پروژۀ ساغند یزد نمود عینی فعالیت در زمینه استحصال
اورانیوم از منابع طبیعی است. تأسیسات موجود در این کارخانه، اورانیوم را
از عمق 350 متری استخراج کرده و سپس در منطقۀ اردکان یزد پس از اعمال
فرایندهای مختلف شیمیایی و فیزیکی به کیک زرد تبدیل می کند. آن چه در
اصفهان تحت عنوان پروژۀ UCF انجام می گیرد، تبدیل کیک زرد به هگزافلوراید
اورانیوم (UF6)، اورانیوم فلزی و اکسید اورانیوم است. UF6 خوراک اصلی
کارخانه غنی سازی در نطنز می باشد. برای تولید میلۀ سوخت نیز
کارخانۀ ZPP در اصفهان در حال ساخت می باشد.[12]
توسعۀهسته‌ای درپزشکی،صنعت وکشاورزی
جمهوری اسلامی ایران در کنار برنامه ریزی عملیاتی برای
ایجاد نیروگاه و تولید سوخت هسته ای،با ایجادمراکزوآزمایشگاه های مختلف
تحقیقاتی،تولیدی و خدماتی دراستفادۀ صلح آمیز از انرژی هسته ای در حوزه های
مختلف اهتمام کامل ورزیده است. بخشی از مهم‌ترین فعالیت‌های سازمان انرژی
اتمی در این حوزه هاعبارتنداز :
- تولیدرادیوایزوتوپ های مختلف؛
- تولیدرادیوداروهای مختلف؛
- تولیدانواع کیت های رادیودارویی؛
- تولیدگندم موتانت وغیرموتانت،جو موتانت و غیرموتانت و پنبۀ موتانت؛
- اصلاح گونه های کشاورزی با استفاده از روش های هسته ای؛
- پرتودهی برای جلوگیری از ضایعات کشاورزی؛
-انجام پژوهش جهت تهیۀ واکسن دامی با استفاده از روش های هسته ای؛
- تولید نوارها و غلاف های پلیمری قابل انقباضی حرارتی.
- تولیدسیستم شمارش هسته‌ای با آشکارساز گایگر؛
- تولید مولد پالس هسته‌ای؛
- تولید دزیمتر جیبی و دزیمتر دیجیتال دستی؛
- استریلیزاسیون محصولات بهداشتی؛
- تولید انواع لیزرهای مورد نیاز؛
-نشت یابی در لوله های انتقال نفت با استفاده از تکنیک کاربرد ردیاب های پرتوزا؛
-طراحی و ساخت لامپ های نوری (بتالایت) برای کاربردهای مختلف؛
-طراحی و ساخت سیستم هسته ای برای اندازه گیری خاکستر زغال سنگ جهت نشان دادن میزان مصرف ذغال سنگ در صنایع کشور.[13]
رادیوایزوتوپ ها
امروزه رادیوایزوتوپ ها به طور گسترده ای در رشته های مختلف
علمی و فنی مورد استفاده قرار می گیرند. تحقیق و توسعه در زمینه دستیابی
به فناوری تهیه و تولید رادیوداروها، کیت های رادیودارویی، رادیوایمونواسی و
نیز چشمه های پرتوزا برای کاربردهای صنعتی، پزشکی و کشاورزی همواره به
عنوان اهداف سازمان انرژی اتمی ایران مدنظر بوده اند. رادیوداروها برای
تشخیص و درمان بیماری ها استفاده می شوند. چشمه های پرتوزا در صنعت
کاربردهای بسیاری از قبیل رادیوگرافی گاما، کنترل کیفی جوشکاری و نیز انجام
تست های غیرمخرب داشته و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.
فعالیت های تحقیقاتی و تولیدی در زمینۀ رادیوایزوتوپ ها در ایران بیشتر در
دو مرکز تحقیقات هسته ای تهران و مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج
انجام می شود.
مرکز تحقیقات هسته ای تهران: این مرکز به
سبب سابقۀ طولانی و توان علمی و فنی حاصل از کادر مجرب خود، همواره پیشاهنگ
فعالیت های علمی و پژوهشی فناوری هسته ای در ایران بوده است. مرکز تحقیقات
هسته ای با داشتن رآکتور هسته ای تحقیقاتی با قدرت 5 مگاوات، آزمایشگاه
های مجهز و تأسیسات لازم، نقش اصلی را در توسعۀ دانش فنی تولید و کاربرد
رادیوداروها و چشمه های صنعتی در ایران داشته است. اهم این رادیوایزوتوپ ها
عبارتند از:
-تهیه و تولید رادیوداروها و کیت های رادیودارویی: ژنراتور
تکنسیوم m99 (جهت شناخت و تشخیص بیماری ها در اندام های مختلف بدن)، ید 131
(با مصارف تشخیصی و درمانی)، فسفر32 (درمان کیست های مغزی)، ایریدیم 192
(کاشت در تومورهای سرطانی)، تهیه و تولید کیت های رادیودارویی سرد از
ژنراتور تکنسیوم m99 (جهت تشخیص بسیاری از نارسایی ها و امراض).
-تهیه و تولید رادیوایزوتوپ برای کاربردهای صنعتی: چشمه
پرتوزای ایریدیم192 (استفاده در رادیوگرافی گاما، جوش های صنعتی، جوش لوله
های نفت و گاز)، چشمه کبالت60 (استفاده در سطح سنجی، چگالی سنجی، ضخامت
سنجی)، چشمه های سزیم137 (استفاده در امور صنعتی و آموزش در دانشگاه)، چشمه
های آمرسیم241 (استفاده در امور تحقیقاتی، صنعتی و دانشگاهی).
-تهیه و تولید کیت های رادیوایمونواسی جهت نشان گذاری هورمون ها و آنتی بادی ها و غربال گری کم کاری تیروئید نوزادان.
-فعالیت های پژوهشی رادیوداروها و رادیوایزوتوپ های صنعتی:
تهیه و تولید رادیوداروهای مونوکلونال آنتی بادی و پپتیدی ها جهت بررسی
عفونت در بدن، تهیه و تولید ترکیبات آلی نشان دار شده با کربن14 و تریتیم،
خدمات فنی و اجرایی کاربرد رادیوایزوتوپ ها در صنعت، فعالیت های پژوهشی و
علمی در زمینه بیوتکنولوژی هسته ای.
مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج: این
مرکز با استفاده از شتاب دهندۀ سیکلوترون، توانایی تولید رادیوایزوتوپ های
گوناگون جهت کاربردهای پزشکی، کشاورزی و صنعتی را دارد. اهم این
رادیوداروها عبارتند از: تالیم201 (اسکن قلب و تشخیص بیماری های کرونر قلب و
آنفارکتوس)، گالیم67 (تشخیص عفونت های داخلی و تومورهای بدخیم)، ایندیم111
(تشخیص محل تومور، التهاب ها و عفونت های پنهان)، رادیوداروی 18FDG (فراهم نمودن امکان تصویربرداری از مقاطع مختلف مغزی و قلبی).
تحقیقات کاربردی کشاورزی هسته ای
فعالیت های پژوهشی کشاورزی هسته ای در راستای استفادۀ صلح
جویانه از انرژی هسته ای جهت کمک به حل مشکلات کشاورزی با امکانات
آزمایشگاهی مجهز و پیشرفته در مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج
انجام می شوند. اهداف کلی تحقیقات کشاورزی هسته ای در ایران عبارتند از:
-اصلاح صفت یا صفات گیاهان زراعی و باغی به منظور افزایش
کمیت و بهبود کیفیت با ایجاد موتاسیون به کمک پرتوهای یون ساز و
بیوتکنولوژی.
-استفاده از رادیوایزوتوپ ها و ایزوتوپ های پایدار در بررسی روابط آب، خاک و گیاه به منظور افزایش بهره وری نهاده ها در کشاورزی.
-استفاده از پرتوهای یون ساز به منظور کنترل آفات، افزایش زمان نگهداری و جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی.
-افزایش بازدهی محصولات دامی از نظر کمی و کیفی با استفاده از روش های هسته ای.
-انتقال دانش، فراهم کردن امکانات تحقیقاتی، تربیت نیروی متخصص و توسعۀ روش های هسته ای در تحقیقات علوم کشاورزی.
برای دستیابی به اهداف فوق، فعالیت های تحقیقاتی زیر انجام می شوند که برخی نیز به مرحله کاربردی رسیده اند:
-ژنتیک و اصلاح نباتات: کاربرد تکنیک موتاسیون در جهت
افزایش تنوع ژنتیکی و تثبیت صفات مطلوب ایجاد شده در غلات و دانه های روغنی
و گیاهان صنعتی و دارویی و درختان میوه، استفاده از روش های پیشرفته
بیوتکنولوژی و تلفیق آن با روش موتاسیون جهت تسریع در امر به نژادی،
دستیابی به فناوری مولکولی و مارکرهای مولکولی جهت انتخاب گیاهان برتر از
مراحل اولیه رشد گیاه.
-کاربرد تکنیک های هسته ای در مدیریت خاک، آب و تغذیه
گیاهی: تهیه الگوی کاربردی ایزوتوپ های پایدار و ناپایدار در تحقیقات و
تولید محصولات کشاورزی، تهیه الگوی کاربردی روش نوترون متری در تحقیقات و
مصرف آب در کشاورزی، کاربرد الگوی تهیه شده در راستای اهداف کشاورزی پایدار
در کشور.
-نگهداری مواد غذایی و کنترل آفات: استفاده از روش پرتودهی
جهت کنترل آفات انباری و آلودگی های میکروبی محصولات استراتژیک، استفاده از
روش نابارورسازی حشرات جهت کنترل آفات گیاهان زراعی و درختان میوه.
-بهداشت و فراورده های دامی: تشخیص، کنترل، پیشگیری و درمان
بیماری های مهم باکتریایی، ویروسی، انگلی و قارچی دام و طیور و خوراک مورد
استفاده با بهره گیری از تکنیک های هسته ای، استفاده از رادیوایزوتوپ ها و
نیز پرتودهی جهت بهبود و اصلاح نژاد دام و طیور، تعیین ارزش غذایی و بررسی
کیفی خوراک مصرف دام و طیور با بهره گیری از رادیوایزوتوپ ها.
راه اندازی مجتمع تولید آب سنگین در اراک
مجتمع تولید آب سنگین اراک در 4 شهریور ماه 1385 توسط رئیس
جمهوری افتتاح شد. بنا به اظهار رئیس سازمان انرژی اتمی، ظرفیت تولید این
مجتمع ابتدا هشت تن بود و در زمان افتتاح، ظرفیت آن به ۱۶ تن آب سنگین با
غنای 8/99درصد رسید. پروژۀ تولید آبسنگین اراک به عنوان یکی از شاخصه های
دانش هسته‌ای، در پزشکی و به خصوص کنترلسرطان و کنترل بیماری ایدز نقش
تعیین کننده ای دارد و به عنوان خنک کننده وکند کننده رآکتورهای آب سنگین
نیز به کار می رود. با گشایش این واحد صنعتی، ایران بهعنوان نهمین کشور
دارای تجهیزات تولید آب سنگین جهان مطرح می شود. کشورهای آرژانتین،کانادا،
هند و نروژ نیز بزرگ ترین صادرکنندگان آب سنگین جهان هستند. شایان ذکر است
که از هر ۶۵۰۰ لیتر آب معمولی، تنها یکلیتر آب سنگین به دست می آید. آب
سنگین در پژوهش های علمی در حوزه های مختلفاز جمله زیست شناسی، پزشکی،
فیزیک و… کاربردهای فراوانی دارد. برخی از کاربردهای آن عبارتنداز: طیف
سنجی تشدید مغناطیسی هسته، کند کننده نوترون، آشکارسازی نوترینو، آزمون های
سوخت و ساز در بدن، تولید تریتیم.[16]
شتاب دهنده ها
به منظور کشف مشخصات ساختمان پیچیده اتم و دسترسی به هستۀ
آن، لازم است اتم به وسیلۀ دستگاه های شتاب دهنده در معرض تابش ذراتی با
انرژی بالا قرار گیرد. ذرات حاصل، در پژوهش ها و مطالعات مسائل فیزیک اتمی و
هسته ای و نیز تولید رادیوایزوتوپ های خاص به کار می روند.
شتاب دهندۀ سیکلوترون: دستگاه شتاب دهنده
سیکلوترون به منظور تولید انواع رادیوایزوتوپ ها و انجام تحقیقات بنیادی و
کاربردی هسته ای در سال 1370 در مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته ای کرج
نصب و راه اندازی شد. تعدادی از رادیوایزوتوپ های تولیدی در این شتاب دهنده
به عنوان رادیودارو استفاده می شوند. علاوه بر آن، امکانات تحقیقاتی
مناسبی نیز در زمینه های گوناگون هسته ای فراهم شده است.
شتاب دهندۀ الکترون: این شتاب دهنده از
سال 1378 در مرکز تحقیقات پرتوفرایند واقع در استان یزد جهت ارائۀ خدمات
پرتودهی به صنایع و انجام پروژه های تحقیقاتی و کاربردی مورد بهره برداری
قرار گرفته است. فعالیت های برنامه ریزی شده این دستگاه عبارتند از:
استریلیزاسیون لوازم پزشکی، پلیمریزاسیون مواد پلیمری به منظور بهبود خواص
حرارتی، فیزیکی و شیمیایی آن‌ها، پرتو دهی مواد غذایی به منظور نگهداری و
کاهش آلودگی های میکروبی آن‌ها.
شتاب دهندۀ الکتریسیتۀ ساکن (واندوگراف): این
دستگاه از سال 1356 در مرکز تحقیقات هسته ای تهران نصب و مورد استفاده
قرار گرفته است. این شتاب دهنده جهت آنالیز نمونه های بیولوژیکی، صنعتی،
زیست محیطی، باستان شناسی، اندازه گیری پارامترهای هسته ای، استفاده از روش
های هسته ای در ردیابی و کشف مواد منفجره شامل مین و گلوله های عمل نکرده و
انجام تحقیقات بنیادی فیزیک هسته ای استفاده می شود.
پرتوفراوری گاما
کاربردهای پرتوفرآوری گاما به منظور سترون کردن محصولات
پزشکی، پرتودهی مواد غذایی و اصلاح و تغییرات خواص مواد پلیمری سبب گردید
تا سازمان انرژی اتمی نسبت به راه اندازی یک مجموعۀ پرتو دهی با عنوان مرکز
تابش گاما در سال 1362 اقدام نماید. این مرکز ضمن دارا بودن امکانات ارائۀ
خدمات پرتودهی، قابلیت اعمال کنترل کیفی فرایند و نیز توانمندی اجرای
پروژه های تحقیق و توسعه در زمینه های مختلف پرتوفرایند را داراست. سیستم
پرتودهی مرکز تابش گاما، یک سیستم پرتودهی نیمه صنعتی است که جهت سترون
سازی و خدمات پرتو دهی به شرکت های تولید کنندۀ لوازم یک بار مصرف پزشکی،
دارویی و مواد غذایی طراحی شده است.
مواردفوق،نمونههاییازفعالیت‌هایسازمانانرژیاتمیدرخصوصتوسعۀهسته‌ای
درپزشکی،صنعتوکشاورزیاست. درحالحاضرپروژه های مختلف
تحقیقاتی،کاربردیوتولیدیدر مراکز مختلف سازمان انرژی اتمی
درحالانجاماستکهنشان گرعزمو برنامهریزیجمهوریاسلامیایراندر
توسعۀهسته‌ایمیباشد. لازم به ذکر است که تمامیفعالیت‌هایهسته‌ایجمهوری
اسلامی ایران، برابر تعهدات آن تحتنظارت هایآژانسبین‌المللیانرژیاتمی انجام
می شود.
پسمانداری هسته ای و نظام ایمنی هسته ای
پسمانداری هسته ای: تولید انرژی هسته ای و
کاربرد روزافزون رادیونوکلایدها در مراکز مختلف پزشکی، تحقیقاتی و صنعتی
سبب تولید پسماندها می شود. چگونگی کنترل و دفع این پسماندها یکی از مسائل
بسیار پیچیده و مهم در زمینۀ کاربرد فناوری هسته ای و هدف اصلی پسمانداری
هسته ای می باشد. نظر به اهمیت موضوع پسمانداری هسته ای و به ویژه با توجه
گسترش فعالیت های تولید برق از انرژی اتمی و راه اندازی نیروگاه بوشهر، طرح
جامع پسمانداری در سال 1380 در سازمان انرژی اتمی با یک نگرش کلی به آینده
و درک زیرساخت های ضروری جهت ایجاد تأسیسات پسمانداری تهیه شد. در سال
1382 استراتژی ملی پسمانداری که هدف آن ارائۀ راهبردهای کلان در مدیریت
پسماندها می باشد، تهیه گردید. براساس دو طرح مذکور، پسماندهای حاصل از
مراکز چرخۀ سوخت هسته ای در همان مراکز جمع آوری، آمایش و تثبیت شده و
پسماند تثبیت شده جهت دفن نهایی به واحد پسمانداری تحویل می گردد. همچنین
در سال 1382 به منظور مدیریت پسماندهای مراکز تحقیقاتی، درمانی و صنعتی
واحد مرکزی پسمانداری طراحی و ساخته شد که در حال بهره برداری می باشد.[19]
نظام ایمنی هسته ای: بهره برداری از
نیروگاه ها و تأسیسات هسته ای و نیز تجهیزات و دستگاه هایی که در صنعت،
پزشکی و کشاورزی از انواع پرتوها استفاده می کنند، مستلزم انجام نظارت ها و
بازرسی های فنی لازم است. برای این منظور، در تمامی کشورهایی که فعالیت
هسته ای دارند نهادهایی به نام نظام ایمنی هسته ای تشکیل شده است. در
جمهوری اسلامی ایران نیز این وظیفه به عهده سازمان انرژی اتمی محول شده است
و نظام ایمنی هسته ای در این سازمان، مسئولیت اجرای وظائف محوله را برعهده
دارد. این نظام استانداردها، مقررات، آئین نامه ها و دستورالعمل های لازم
را در تمامی زمینه های ایمنی تأسیسات و تجهیزات هسته ای و حفاظت در برابر
پرتوها تهیه می کند و بر اجرای آن‌ها نظارت می نماید. وظائف نظام ایمنی
هسته ای ایران توسط چهار مرکز پیگیری می شود:
-دفتر امور ایمنی هسته ای: ساخت و بهره برداری از تأسیسات
هسته ای در همۀ کشورها مشمول ضوابط و مقررات ویژۀ ایمنی هسته ای و نظارت
مستمر بر تمامی فعالیت ها در مراحل انتخاب محل، طراحی، ساخت قطعات و
تجهیزات، احداث، راه اندازی، بهره برداری و از کاراندازی تأسیسات هسته ای
است. با توجه به این اصول، وظائف عمدۀ این دفتر عبارتند از: تهیه و تدوین
ضوابط و مقررات و استانداردهای ایمنی هسته ای، ارزیابی ایمنی و صدور پروانه
ها، بازرسی و نظارت بر اجرای مقررات. با فعال شدن مجدد ساخت نیروگاه اتمی
بوشهر توسط روسیه، مسئولیت های مربوط به امور نظام ایمنی آن نیز به این
دفتر واگذار گردید. علاوه بر آن، ارزیابی ایمنی سایر تأسیسات هسته ای در
مراحل طراحی، ساخت و بهره برداری نیز بر عهدۀ این دفتر می باشد.
-دفتر امور حفاظت در برابر اشعه: حفاظت کارکنان، مردم، نسل
های آینده و به طور کلی محیط زیست در برابر اثرات پرتوها و نیز گسترش فرهنگ
کنترل کیفی در کار با پرتوها از وظائف اصلی این دفتر محسوب می شوند. اهم
خدمات ارائه شده توسط این دفتر عبارتند از: بازرسی و نظارت بر تولید و
کاربرد پرتوهای یون ساز و غیر یون ساز، خدمات دزیمتری پرتوهای یون ساز،
حفاظت رادیولوژیک محیط زیست، مراقبت های پزشکی و رادیوبیولوژی، آموزش تخصصی
حفاظت در برابر اشعه.
-دفتر پادمان هسته ای ملی: این دفتر به دلیل عضویت ایران
در NPT و اجرای پادمان‌ها در تأسیسات هسته ای تشکیل شده است. اهم وظائف این
دفتر عبارتند از: حسابرسی و مراقبت و کنترل مواد هسته ای ویژه، تدوین آئین
نامه ها و بازنگری ضوابط و مقررات و دستورالعمل ها، حفاظت فیزیکی و
پیشگیری از قاچاق مواد هسته ای، اندازه گیری و سنجش مواد هسته ای.
-مرکز تکنولوژی حفاظت و ایمنی هسته ای: وظائف این مرکز
تحقیق، بررسی و انتقال فناوری حفاظت و ایمنی هسته ای و ارائۀ خدمات مورد
نیاز است. اهم فعالیت های در دست انجام این مرکز عبارتند از: حفاظت در
برابر پرتوها، توسعۀ فناوری و ایمنی پرتوها.[20]
ایمنی نیروگاه بوشهر
ویژگی های طراحی نیروگاه بوشهر
یروگاه هسته‌ای بوشهر از رآکتور آب تحت فشار نوع VVER –
1000 مدل V-446 است و مشابه نیروگاه‌های هسته‌ایغربی از نوع
رآکتور PWR دارای ایمنی ذاتی می باشد. در صورت به‌خطر افتادن نیروگاه و
پایین آمدن شاخص‌های ایمنی آن، طبق دستورالعمل‌های بهره‌برداری نیروگاه،
قدرت رآکتور تا سطح لازم کاهش دادهشده یا اساساً خاموش می‌شود تا ایمنی
رآکتور به سطح مورد نظر رسانده شود. در صورت بروز احتمالی حادثه، سیستم‌های
چهارگانه ایمنی وظیفۀ خاموشکردن رآکتور و برداشت انرژی حرارتی پسماند قلب
رآکتور را به عهده دارند. وجود یک کانال و عملکرد درست آن در هنگام بروز
حادثه کاملاً کفایت می‌کندو وجود سه سیستم ایمنی دیگر جهت بالا بردن ضریب
اطمینان عمل سیستم درنظر گرفتهشده است. این سیستم ها کاملاً از همدیگر جدا
بوده و مستقل عمل می‌کنند. وظیفۀ سیستم‌های ایمنی در هنگام بروز احتمالی
حادثه به شرح زیر است:
- متوقف کردن واکنش زنجیره‌ای شکافت هسته‌ای پایا؛
- خنک کردن رآکتور؛
- محدود کردن و قطع پیامدهای حادثه.
این سیستم‌ها مجهز به دیزل ژنراتورهای خاص خود بوده که
درصورت قطعی کامل برق در نیروگاه، میتوانند به کار خود ادامه دهند.
ساختمان رآکتور درمقابل برخورد مستقیم هواپیماهای جنگی و زلزله‌ای با شتاب
افقی g 4/. مقاوم است و در صورت بروزچنین سوانحی هیچ صدمه‌ای به
تأسیسات رآکتور و قلب آن وارد نمی‌شود و سیستمکنترل و حفاظت خودکار نیروگاه
به راحتی آن را خاموش و به وضعیت ایمن می‌رساند. سیستم های ایمنی نیروگاه
بوشهر عبارتنداز:
- رآکتور؛
- مولد بخار؛
- پمپ اصلی مدار اول؛
- حفاظ بیولوژیکی؛
- محفظه ایمنی فولادی؛
- محفظه ایمنی بتنی؛
- تصفیه کننده های هوا؛
- سیستم خنک کنندۀ اضطراری قلب؛
- پمپ تزریق اضطراری؛
- مخزن ذخیرۀ محلول اسید بوریک؛
- تأسیسات تهویه؛
- تأسیسات فیلتراسیون؛
- سیستم دفع گرمای پسماند؛
- سیستم کنترل خلاء؛ و
ایمنی نیروگاه بوشهر
از ابتدای قرارداد تکمیل نیروگاه اتمی
بوشهر با روسیه، ایمنی این نیروگاه از نظر سازمان انرژی اتمی ایران همواره
در اولویت قرار داشته است. بر این اساس، در قرارداد بین این سازمان و
روسیه، پیمان کار روسی موظف گردید تا علاوه بر استانداردهای کشور روسیه در
طراحی و ساخت تجهیزات نیروگاه اتمی بوشهر، ضوابط و مقررات و استانداردهای
نظام ایمنی هسته‌ای ایران، ضوابط و رهنمودهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و
برخی استانداردهای غربی را نیز به عنوان ملزومات طراحی و ساخت نیروگاه
رعایت نماید. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در طول 10 سال گذشته در
زمینه های مختلفی با نظام ایمنی هسته‌ای ایران همکاری و مشارکت فنی داشته
است. برخی از این زمینه ها عبارتند از: تهیه و تدوین ضوابط و مقررات ایمنی
هسته‌ای، نظارت و بازرسی از مراحل ساخت نیروگاه، بازنگری اثرات زیست محیطی
نیروگاه، ایجاد سیستم مدیریت کیفیت در نظام ایمنی هسته‌ای کشور.
همان گونه که در بخش فعالیت ها و وظائف دفتر امور ایمنی
هسته ای نیز مورد اشاره قرار گرفت، امور نظام ایمنی این نیروگاه برعهده این
دفتر می باشد که فعالیت های زیر را انجام داده و می‌دهد:
- ارزیابی و تأیید صلاحیت مؤسسات و کارخانه های روسی.
-بررسی صلاحیت شرکت های روسی و ایرانی جهت انجام کار در سایت بوشهر.
- نظارت بر مؤسسات و شرکت های طراحی و سازندگان روسی.
-پذیرش فنی قطعات و تجهیزات از نظر رعایت الزامات ایمنی هسته ای.
- ارزیابی مدارک فنی، طراحی و ایمنی نیروگاه بوشهر.
-تهیه و تدوین ضوابط و مقررات ایمنی هسته ای و نظارت بر انجام آن‌ها.
-صدور پروانه و مجوزهای مختلف برای انجام عملیات نیروگاه بوشهر.
- بازرسی از فعالیت های در دست انجام در سایت بوشهر.
- کیفیت سنجی کارکنان شرکت ها و صدور گواهی نامه.
-فعالیت های مربوط به کنترل و تضمین کیفیت نیروگاه اتمی بوشهر.
باید توجه داشت که ساخت و بهره‌برداری از تأسیسات هسته‌ای
در هر کشور عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مشمول ضوابط و مقررات ویژۀ
ایمنی هسته‌ای و نظارتمستمر قانونی بر تمامی فعالیت‌ها در مراحل انتخاب
محل، طراحی، ساخت قطعات وتجهیزات، احداث، راه‌اندازی، بهره‌برداری و از
کاراندازی تأسیسات فوقالذکر است. در نیروگاه‌های اتمی تمامی مواد قابل
رهاسازی و تخلیه به محیط اطراف (گازها و مایعات)از نقطه نظر میزان پرتوزایی
و شیمیایی کنترل می‌شوند و رعایت ضوابط و استانداردهای بین المللی ضروری
است، به طوری که در مسیر خروجی آب و گاز به محیطاطراف فیلترهای مختلفی وجود
دارد که در آن‌ها میزان پرتوزایی به صورت خودکار وپیوسته و همچنین به صورت
دستی و دوره‌ای کنترل می‌شوند و تا پرتوزایی آن‌هابه حد مجاز قابل خروج
نرسد، در محیط رهاسازی نمی‌شوند. در حال حاضر در سراسر دنیا ایمنی
نیروگاه‌های هسته‌ای بر پایۀ «دفاعدر عمق» بنا نهاده می‌شود. چنین دیدگاهی
طراحان را بر آن وامی‌دارد تاسلسله‌ای از موانع فیزیکی را به صورت پشت سر
هم، در مسیر انتشار مواد پرتوزا به محیط قرار دهند. وجود چند لایۀ مانع
فیزیکی، مانع پرتوگیری پرسنل بهره بردار، محیط پیرامون نیروگاه و مردمیکه
در اطراف نیروگاه زندگی می‌کنند، می گردد. این موانع بهترتیب عبارتند از:
شبکۀ قرص‌های سوخت، غلاف میله‌های سوخت، تجهیزاتمدار اول، کرۀ فولادی و در
نهایت کرۀ بتونی.
[2]-
باید اذعان کرد که چرخۀ سوخت هسته‌ای و همچنین غنی‌سازی اورانیوم نه در
معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و نه در اساسنامۀ آژانس بین‌المللی
انرژی اتمی ممنوع نشده است. تنها محدودیتی که در این راه وجود دارد، عدم
انحراف کشورهای عضو معاهده به سمت مقاصد غیر صلح‌آمیز می باشد. جمهوری
اسلامی ایران، هیچ حقی فراتر از حقوق مصرح خود در معاهده را طلب نکرده است و
تمامی اقدامات آن برای اعمال این حقوق، در چارچوب تعهداتش تحت معاهده بوده
است. ایران حتی در برهه ای برای اعتمادسازی در مورد برنامه هسته‌ای خود
برای بیش از دو سال و نیم تمامی فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی خود را به
حالت تعلیق درآورد و پروتکل الحاقی را نیز به طور داوطلبانه اجراء نمود. با
وجود این، زیاده خواهی های طرف مقابل پایان ناپذیر بود و آنان خواهان
توقف کامل برنامۀ چرخۀ کامل سوخت هسته‌ای و غنی‌سازی ایران بودند. این در
حالی است که برخی کشورهایی که حتی عضو معاهده نمی باشند و دارای سلاح
هسته‌ای نیز می باشند، به این خاطر پاداش گرفته و با آنان موافقت نامۀ
همکاری هسته‌ای منعقد می کنند. رژیم صهیونیستی که به خاطر ماهیت و خوی
تجاوزگری و اشغالگری خود تهدیدی علیه منطقه می باشد نیز رسماً اذعان به
دارا بودن سلاح هسته‌ای می کند، اما کوچکترین برخوردی با آن نمی شود. این
همان رویه تبعیض آمیز موجود می باشد.
منبع : http://www.irannuclear.net
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.